Келін қандай жағдайда төрге шыға алады? Этнограф қазақтың ырымдарын түсіндірді

Алпыс екі тамырында ата-баба қаны айналып жатқан қазақ баласына әдет-ғұрып, салт-дәстүрлермен қатар, тыйым сөздердің қадірі қаншалықты маңызды екенін түсіндірудің өзі артық шығар, бәлкім. Десе де, "жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ болмайды" демекші халқымыздың кей айтылатын тыйым сөздерін түсінбей жатамыз. Әсіресе халықта келінге қатысты ырымдар өте көп. Этнограф Досымбек Қатранұлы Tengrinews.kz тілшісіне бұл ырым-тыйымдардың түпкі мағынасын түсіндіріп берді.

Күнделікті естіп жүрген "келін төрге шықпайды", "жүкті әйел шашын қимайды",  "аяғы ауыр әйел қоян етін жемейді, жесе баласы қоянжырық болады" деген ырымдар қазақ қоғамында бұрыннан бар. Досымбек Қатранұлының айтуынша, мұның барлығының ар жағында үлкен тәлім-тәрбие жатыр. Ол алдымен ырымның түрлерін айтып берді. 

"Қазақ қоғамы жасына қарай үлкен-кіші, қара мен төре болып, жынысына қарай да бөлінеді. Біз белгі, шектеулерді ырым дей береміз. Бірақ оның түрі көп. Тәрбиелік, тазалық, қоғамдық, отбасылық қарым-қатынастарды реттейтін тыйымдар болады", - дейді этнограф.

Оның айтуынша, келіннің төрге шықпауы отбасы және қоғамның қарым-қатынасын реттейтін әдеп-саптарға жатады.

"Келін дегеніміз - ең алдымен адамның әлеуметтік мәртебесі. Әйел адамға қатысты ырымдар өте көп. Себебі әйел отбасындағы басты адам, ол үйдегі берекенің ошағы, субординация, қарым-қатынастағы басты дүниелер әсіресе келінге байланысты. Оған жауапкершілік көп артылады. Үлкендердің өзі келінге қарап бой түзейді. Оның төрге шықпауында қоғамдық қатынастарды реттеуден тыс тәрбиелік мәні де бар", - дейді ол.

Түрік тілінен төр сөзі лауазым, атақ, мансапты білдіреді. Неге біз Жошы тұқымын төре дейміз? Себебі олар лауазымды адамдар. Этнографтың айтуынша, дәстүрлі қоғамда әркім өз орнын білгендіктен келін төрге шықпайды.

"Ол ғана емес, бұл жастарға, ер адамдар мен жасы үлкен келіндерге де қатысты. Келінге тіпті төрде тұрған жүк, сандыққа қол тигізуге, жақындауға болмайды. Бұл әркім өз орнын білуі керек дегенді білдіреді. Осы арқылы қоғамдық қатынастарды реттейтін елдік принциптің бір моделі жүзеге асады. Ол ғана емес, жас ер адамдар үлкеннің адында малдас құрып отырмайды. Ет асқанда әкесі бар адам басты алмайды, ал ұстаса, үйдің үлкені сол екені білінеді. Бұл да бір этнобелгі, символизм және ондай өте көп", - дейді Досымбек Қатранұлы.

Келін шаңырақтың иесі болғанда ғана төрге шығады. Этнографтың айтуынша, бұл бір цикл сияқты.

"Мұның барлығы әдепкке, қарым-қатынасты реттеуге бағытталған этикет деңгейіндегі принцип болып есептеледі. Келін шаңырақтың иесі болғанда ғана төрге шығады. Қара шаңырақтың үлкендері өмірден өтіп, жылдығын бергеннен кейін үйге ие болып қаған келін оң жақта тұрған төсегін солға қарай ауыстырып салу керек болады. Осы кезде арнайы мал сойылып, үлкендер шақырылып, олардың көзінше төсек салынады. Кейінгі түскен келіндермен де солай болады. Айналып келгенде бұл құрмет, нығмет, әдеп деген сөздермен байланысады. Келіннің төрге отырмауы тарам-тарам тарқатылып жатқан әдептің біреуі ғана. Қазіргі жастар онда тұрған не бар деуі де мүмкін. Бірақ сол арқылы отбасылық принцип, ауқымдырақ ойласақ, ел принціпі қалыптасады", - дейді ол.

Одан бөлек, жаңа босанған әйел үйге кірген итке кет демейді ­екен, егер қуса, келіннің тісі түсіп қалады деген де ырым бар. Этнограф мұның себебі бар екенін айтады.

"Ит жеті қазынаның бірі, археологиялық қазбалардан адам қасынан табылған алғашқы жануар - ит болған. Адам өмірін итжанды деп те айтады. Олай айтатын себебі - ит ұрпақтың өсіп-өніп, көбеюінің символы", - дейді Досымбек Қатранұлы.

Келінге қатысты тағы бір ырымдар: жүкті әйел ара, қайшы ұстамайды, келінге баланы көтеру мерзімі ұзаққа созылады деп түйе етін, сақау болады деп ырымдап балық етін жеуге тыйым салған. Қоян етін де жемейді, жесе баласы қоянжырық болады.

"Қолөнерде екіқабат келінге тоқуға тыйым салынады және ол арқан аттамайды, шаш өрмейді дейді. Әйтпесе бaланың кіндігі мойнына оралып қалады немесе мерзімінен бұрын туып қояды деген бар. Ал толғағы асып бара жатса, пышақ жаниды. Қазанға қуырдақ қуырып, толғақ келсін деп пышақты жанып-жанып жібереді. Ал қайшы, ара дегеніміз магиялық әрекет болғанымен, көп тыйымның практикалық мәні болады. Келін бір жерін тіліп, кесіп алмасын деген ой. Шөміштен су ішпе, қалыңдығыңның не күйеуіңнің мұрны үлкен болады деген де бар. Бұл тұп-тура тұрмыстық этика, тазалыққа меңзеп тұр. Мұрынның ештеңеге қатысы жоқ. Ал ет жеуіне байланысты айтылғаны - халық түйе, қоян, балықтың қасиеті дарып кетеді деп қорыққан. Десе де түйенің етін "не болады дейсің" деп жеп қойып, толғағы кешігіп келген бірнеше келіншекті көргенмін", - дейді ол.

Досымбек Қатранұлының айтуынша, қазақтың барлық ырым-тыйымдарын халықтық білім дейді. Бұл өз кезегінде үлкен тәжірибеден келген. Ол салт, дәстүр, жөн-жоралғылардың өзара айырмашылығын түсіндіріп берді. 

"Әдеп, ғұрып есте жоқ ерте заманнан сұрыпталып, қажет емесі қолданыстан шығып, бүгінге дейін жеткенін салт деп атаймыз. Мысалы, совет заманында арақ құю әдет еді, ал қазір қоғамнан шығып қалды, салтқа айналған жоқ. Салт - біздің орныққан, берік құндалықтарымыз. Оған аса мән берілуі тиіс. Ал ереже болып кеткендерін - дәстүр дейміз. Ал жөн-жоралғылар дегеніміз - салттардың ішіндегі атқарылатын әрекеттер, оған келіннің сәлем салуы, шәй құюын жатқызуға болады", - деді этнограф.

Жерік болған әйелге қалаған тағамын беріп жатады. Досымбек Қатранұлының айтуынша, бұл ырымдардың барлығы жамандықтан сақтану үшін айтылады. 

"Жүктілік кезінде әйел екі адам үшін тамақ жейді. Ал ағзасына дәрумен жетіспей жатқанда ол бір нәрсеге жерік болады. Жерігі қанбаған әйелдің баласы су ауыз болып туады, ондай бала суайт болады деген де ырым бар. Сондықтан бала аман-есен, мықты болып тууы үшін халқымыз келіннің жағдайын жасаған", - дейді ол.

Бұдан бөлек қазақ келін босанарда баланың жынысын да анықтай білген. Мысалы, босанар шақтағы толғағы басталғанда қуықтың басына қарай тартып ауыртса ұл табады, ал толғақ ке­рісінше, төменнен басталып белге қарай ауысса қыз бала болады деп топшылаған.

Этнограф Досымбек Қатранұлы жоғарыда айтылғандардың барлығы тәрбие көзі екенін түсіндірді. Оны жастайынан үйреніп, түсініп орындаған жан кейін жаман жолға түспейді, дейді маман.