"15 күн ішінде кінәсін мойындаса". Жемқор шенеуніктер қандай жағдайда бостандыққа ерте шығады?

Қазақстанда 2017-2019 жылдары аралығында және 2020 жылдың 7 айында сыбайлас жемқорлық қылмыс жасағаны үшін сотталған 111 адам шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған. Олардың арасында көбі ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған.

19 тамызда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жемқорларды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға тыйым салуды тапсырды. Қазіргі Қылмыстық кодексте оларды "босатуға мүмкіндік беретін баптар" бар. Мемлекет ақысын жымқырған шенеуніктер көп пе, олар қандай жағдайда шартты түрде мерзімінен бұрын босатылатынын Tengrinews.kz тілшісіне Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Әкімшілік-құқық департаментінің директоры Айгүл Базарбаева айтып берді.

Жемқорға үкім шығарарда не ескеріледі?

Сыбайлас жемқорлық жасаған мемлекеттік қызметшілер, лауазымды және оған теңестірілген тұлғалар қылмыстық жауапқа тартылады. Еліміздің қылмыстық заңнамасында жемқорлыққа жауапты шаралар кешені қамтылған. Оның ішінде нақты субъектілер, сондай-ақ жемқорлық жасаған тұлғаларға қойылатын тыйымдар мен шектеулер бар. ҚР Қылмыстық кодексінде қарастырылған қылмыстық құқықбұзушылықтардың ішінде 17 бап жемқорлық қылмысқа қатысты. 

Олардың берілетін жаза қылмыстың қалай жасалғанына байланысты болады: жасалған қылмыстың ауырлығы, параның немесе келтірілген зиянның мөлшері, шенеуніктің лауазымы, қылмысты топпен жасау, бірнеше рет жасауы, кінәлі адамның тұлғасы, оның ішінде құқық бұзушылық жасағанға дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқы, жауапкершілік пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын жағдайлар.

Қоғамға үлкен қауіп төндіретін қылмыстар үшін бас бостандығынан айыру жазасы немесе заңсыз алынған ақшасын немесе басқа да игіліктерінің сомасына еселенген айыппұлдар қарастырылған.

Мұндай қылмыстарға, атап айтқанда, пара алу, беру не парақорлыққа делдал болу (ҚК-нің 366, 367 және 368-баптары), сеніп тапсырылған бөтен мүлікті қызмет бабын пайдалана отырып иемдену немесе ысырап ету (ҚК-нің 189-бабы 3-бөлігінің 2-тармағы), қызмет бабын пайдалана отырып алаяқтық жасаған (ҚК-нің 190-бабы 3-бөлігінің 2-тармағы) - осы баптардың санкциялары тек бас бостандығынан айыруды не бірнеше есе үлкен мөлшерде айыппұлдар төлеуге тиіс болады.

Сондай-ақ негізгі жазамен қатар, мұндай қылмыстар үшін мүлікті тәркілеу және белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан өмір бойына айыру сияқты жазаның қосымша түрлері де қарастырылған. Өзге қылмыстар бойынша, мысалы, қызметтік жалғандық (ҚК-нің 369-бабы), биліктің әрекетсіздігі (ҚК-нің 452-бабы) үшін сот айыппұл және бас бостандығынан айыру, түзеу не қоғамдық жұмыстарға тарту түрінде де жаза тағайындауы мүмкін.

Мұның бәрі, жоғарыда айтылғандай, шенеуніктің заңсыз әрекеттерінің нақты жағдайларына байланысты.

Сонымен қатар, Қылмыстық кодексте қамтылған сыбайлас жемқорлық үшін жаза тағайындау және жауапкершіліктен босатудың ерекшеліктері де бар. Мысалы, егер сыбайлас жемқорлық қылмыс жасалса, сот міндетті түрде өмір бойы белгілі бір лауазымды атқару немесе қызметпен айналысу құқығынан айыру жазасын тағайындайды.

Сыбайлас жемқорларға мемлекеттік қызметте, судья болу, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, Ұлттық банкте және оның ведомстволарында, Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу, бақылау және қадағалау жөніндегі уәкілетті органда, мемлекеттік ұйымдар мен квазимемлекеттік сектор субъектілерінде жұмыс істеу жолы мәңгі жабылады.

Сыбайлас жемқорлық үшін сотталғандарға шартты түрде соттау қолданылмайды және жәбірленушімен татуласуына байланысты (ҚК-нің 68-бабы), кепілгерлік белгілеумен (ҚК-нің 69-бабы), сондай-ақ айыптау үкімінің ескіру мерзімінің өтуіне байланысты сыбайлас жемқорлық туралы істерді тоқтатуға жол берілмейді (ҚК-нің 77-бабы). Мемлекеттік наградалары, арнаулы, әскери, Құрметті немесе өзге де атағы, сыныптық шені, дипломатиялық дәрежесі немесе біліктілігі бар сотталған сыбайлас жемқорларға қатысты сот оларды айыру туралы ұсыныстар енгізеді.

Қылмысты ашудың тиімділігін арттыру мақсатында Қылмыстық кодексте 2015 жылдан бастап процестік келісім және жеделдетілген іс жүргізу сияқты жаңа құралдар енгізілді. Олар қылмыстық іс бойынша шешімге тікелей әсер етеді.

Дұрыстап түсіндірейін. Егер қылмыс жасаған адам өзінің кінәсін мойындаса және залалды өтесе, онда ол прокурормен іс жүргізу келісімін жасай алады, бұл кейіннен жаза тағайындау кезінде ескеріледі. Сонымен қатар, мұндай келісім қылмыстық процестің кез келген сатысында жасалуы мүмкін.

Ұқсас және жедел өндіріп алу. Ол қылмыс тіркелген сәттен бастап 15 күн ішінде кінәні толық мойындаған, келтірілген зиянның мөлшерімен келіскен және оны өтеген жағдайда қолданылады.

Сот шешім қабылдау кезінде осы мән-жайларды ескереді және неғұрлым жеңіл жаза (айыппұлдың ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің жартысынан аспайтындай) шығаруға құқылы.

Сыбайлас жемқорлық жасаған шенеуніктер қандай жағдайда шартты түрде мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін?

Бас бостандығынан айырылған жемқорларды ҚК-нің 72-бабында белгіленген мерзімдерді іс жүзінде өтегеннен кейін, егер сот ол түзелуі үшін тағайындалған жазаны толық өтеуді қажет етпейді деп таныса, сот шартты түрде мерзімінен бұрын босатуы мүмкін.

Шартты түрде мерзімінен бұрын босағысы келетін тұлғалар мыналарды:

1) онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыс үшін тағайындалған жаза мерзімінің 1/3 кем емес;

2) ауыр қылмыс үшін тағайындалған жазаның кемінде 1/2 мерзімін;

3) аса ауыр қылмыс үшін тағайындалған жаза мерзімінің кемінде 2/3 бөлігін өтеу керек.

Айта кету керек, шартты түрде мерзімінен бұрын босату үшін сотталған адам келтірілген залалды толық өтеуі және оның жазаны өтеу тәртібін қасақана бұзбауы міндет.

Қазіргі уақытта шартты түрде мерзімінен бұрын босату өлім жазасы түріндегі жаза кешірім жасау тәртібімен бас бостандығынан айыруға ауыстырылған адамға, адамдардың өліміне әкеп соққан немесе аса ауыр қылмыс жасаумен ұштасқан террористік немесе экстремистік қылмысы үшін сотталған адамға, кәмелетке толмағандардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы қылмысы үшін сотталған адамға қолданылмайды.

Осылайша, қолданыстағы Қылмыстық кодекс жоғарыда аталғандарды қоспағанда, қылмыстың барлық түрі бойынша шартты түрде мерзімінен бұрын босату қолдануға мүмкіндік береді.

Яғни, сыбайлас жемқорлық үшін сотталған шенеунік жасалған қылмыстың ауырлығына байланысты жаза мерзімінің бір бөлігін нақты өтегеннен кейін шартты түрде мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін.

Сонымен қатар, әлеуметтік тұрғыдан жасалған өлшемдер мынадай нәтиже шығарды: біздің отандастарымыздың басым бөлігі жемқорларды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға теріс қарайды және бюджет қаражатын бірнеше миллион долларлап ұрлаған, лауазымдық өкілеттіктерін заңсыз пайдаланған шенеуніктер қатаң жазаланып, сот тағайындаған жазаны толық өтеуін қалайды.

Биылғы 19 тамызында ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері жөніндегі кеңестің отырысында сыбайлас жемқорлық қылмыстары үшін сотталған адамдарға қатысты шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолдануға тыйым салуды заңнамалық түрде белгілеуді тапсырды. Мемлекет басшысының тапсырмасын Агенттік одан әрі заң шығару жұмысы аясында жүзеге асырады, оның барысында сыбайлас жемқорлыққа қарсы басқа да мұрағаттық бастамалар қолға алынады.

Мерзімінен бұрын босатылғандар статистикасы

Бас прокуратура Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің 2017-2019 жылдардағы және 2020 жылдың 7 айындағы мәліметтеріне сәйкес соттар сыбайлас жемқорлық қылмыс жасағаны үшін сотталған 111 адамға қатысты шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолданды. Оның ішінде 2017 жылы - 7, 2018 жылы - 47, 2019 жылы - 30, 2020 жылдың 7 айында - 27 адам.

Қылмыстар санаты бойынша: аса ауыр - 14, ауыр - 74, ауырлығы орташа - 15, онша ауыр емес - 8.

Қылмыс құрамы бойынша:

ҚК 189-бабы 3-бөлігі, 2-тармағы (сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иемдену немесе ысырап ету) - 13,

ҚК 190-бабы 3-бөлігі, 2-тармағы (алаяқтық) - 24,

ҚК 234-бабы 3-бөлігі 1-тармағы (экономикалық контрабанда) - 4,

ҚК 361-бабы (лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану) - 14,

ҚК 362-бабы 4-бөлігі 3-тармағы (билікті немесе лауазымдық өкілеттіктерді асыра пайдалану) - 2,

ҚК 364-бабы (кәсіпкерлік қызметке заңсыз қатысу) - 1,

ҚК 366-бабы (пара алу) - 30,

ҚК 367-бабы (пара беру) - 17,

ҚК 368-бабы (парақорлыққа делдал болу) - 1,

ҚК 369-бабы (қызметтік жалғандық жасау) - 2,

ҚК 370-бабы (әрекетсіздік) - 1,

ҚК 450-бабы (билікті теріс пайдалану) - 2.

Жазасын толық өтемеген атышулы экс-шенеуніктер

Қазақстан жаңалықтары. Соңғы жаңалықтар. Telegram желісінде бізге жазыл!